Η βία μέσα στην οικογένεια

Σοφία Ανδρεοπούλου, MSc

Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος

Καθημερινά τα τελευταία χρόνια ακούμε για εκδηλώσεις βίας: μαθητές που δέρνονται στα σχολεία, συμμορίες ανηλίκων που ληστεύουν ή χτυπούν άλλους ανηλίκους, δολοφονίες (συχνότερα γυναικών). Η βία των ανηλίκων και η βία μέσα στην οικογένεια μοιάζουν να έχουν αυξηθεί κατακόρυφα.

Ακούμε όλες αυτές τις ειδήσεις από την ασφάλεια του καναπέ μας και κουνάμε το κεφάλι αποδοκιμαστικά. Προφανώς δεν μας αρέσει αυτή η βία, μας προβληματίζει, μας τρομάζει. Και σαν αντίδραση τι κάνουμε; Τα βάζουμε με τους «υπεύθυνους»: την πολιτεία, την αστυνομία, τους γονείς που δεν μαζεύουν τα παιδιά τους. Μήπως όμως θα ήταν χρησιμότερο να αναρωτηθούμε τι ρόλο έχουμε εμείς σε όλα αυτά; Μήπως όλα αυτά καθρεφτίζουν και κάτι δικό μας; Μήπως η βία δεν είναι μόνο «εκεί έξω» αλλά και «εδώ μέσα»; Μέσα στο δικό μας μυαλό και μέσα στο δικό μας σπίτι;

Θέτω αυτά τα ερωτήματα γιατί έχω παρατηρήσει ότι υπάρχει μεγάλος βαθμός βίας στην ελληνική οικογένεια και νομίζω πως είναι σημαντικό να το αναγνωρίσουμε για να μπορέσουμε να διαχειριστούμε καλύτερα την εκδήλωση βίας στην κοινωνία. Ναι, η οικογένεια, που υποτίθεται ότι αποτελεί ένα ασφαλές καταφύγιο, μια φωλιά για τα μέλη της, συχνά καταλήγει να είναι η μεγαλύτερη απειλή, ένα πραγματικό ναρκοπέδιο όπου γίνονται συχνά εκρήξεις και αναπαράγεται η βία.

Υπερβάλλω; Φοβάμαι πως όχι. Ενδεικτικά, το 2022 οι αρχές ασχολήθηκαν με 11.476 περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, δηλαδή με 31 περιστατικά κατά μέσο όρο κάθε ημέρα, ενώ το 2023 με 10.730 περιστατικά. Και αυτά φυσικά είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου γιατί τα περισσότερα από τα περιστατικά βίας μέσα στην οικογένεια δεν καταγγέλλονται ποτέ. Κι αυτό όχι μόνο επειδή το θύμα φοβάται να το καταγγείλει, αλλά ακόμα και επειδή η βία έχει γίνει τόσο συνηθισμένη ώστε το θύμα καταλήγει να την θεωρεί κανονικότητα.

Συνήθως όταν μιλάμε για ενδοοικογενειακή βία φανταζόμαστε έναν σκληρό, βάναυσο άντρα να χτυπάει τη γυναίκα του ή/και τα παιδιά του. Ωστόσο, η ενδοοικογενειακή βία είναι πολλά παραπάνω από αυτό. Και η αλήθεια είναι πως μέσα στην οικογένεια υπάρχει πολύ συχνή και διαρκής βία – απλώς έχει τόσες μορφές και είναι τόσο συνηθισμένη που τα μέλη καταλήγουν να μην την ορίζουν καν ως βία. Σταδιακά γίνεται μια συνηθισμένη και αποδεκτή συμπεριφορά του ενός προς τον άλλο.

Ας δούμε λοιπόν τι είναι βία. Βία είναι οποιαδήποτε συμπεριφορά ενός ατόμου που βλάπτει, τραυματίζει, ή πληγώνει ένα άλλο άτομο. Ορισμένοι θεωρητικοί θα πρόσθεταν στον ορισμό αυτό τη διάσταση της διαφοράς δύναμης: δηλαδή ότι η βια ασκείται από ένα άτομο που έχει περισσότερη δύναμη (είτε σωματική δύναμη, είτε οικονομική δύναμη, είτε εξουσία) πάνω σε ένα άτομο που έχει λιγότερη δύναμη. Αυτό προφανώς ισχύει εκ των πραγμάτων επειδή αν το ένα άτομο δεν έχει, έστω προσωρινά περισσότερη «δύναμη» δεν μπορεί να ασκήσει βία.

Ωστόσο, η βία δεν πρέπει να συνδέεται μόνο με τη σωματική βλάβη. Υπάρχουν πολλές μορφές βίας και δυστυχώς οι περισσότερες από αυτές εκδηλώνονται σπανιότερα ή συχνότερα μέσα στην οικογένεια: σωματική βία (ξύλο), συναισθηματική βία (εκβιασμοί/απειλές), λεκτική βία (βρισιές/προσβολές/φωνές), σεξουαλική βία (σεξουαλική κακοποίηση), οικονομική βία (απειλή οικονομικών συνεπειών), παραμέληση.

Επομένως, βια μέσα στην οικογένεια δεν είναι μόνο να χτυπούν οι γονείς τα παιδιά τους. Βια είναι επίσης να τους ουρλιάζουν, να τα μειώνουν, να τα βρίζουν. Βια είναι να τα απειλούν συνέχεια πως κάτι φοβερό θα συμβεί, πως θα φύγουν, πως θα χωρίσουν, πως θα πεθάνουν. Βία είναι να καυγαδίζουν οι γονείς μπροστά στα παιδιά τους για οποιαδήποτε ανοησία και να πετάνε πράγματα ο ένας στον άλλο. Βία είναι να δημιουργούν ενοχές στα παιδιά επειδή οι ίδιοι δεν μπορούν να λειτουργήσουν καλά , να τους κολλάνε ταμπέλες, να τα βαφτίζουν «δύσκολα» ή προβληματικά παιδιά επειδή οι ίδιοι είναι ανίκανοι ως γονείς. Βία είναι πολλά από τα πράγματα που κάνει στα παιδιά του ή μπροστά στα παιδιά του ο μέσος γονιός παρά τις αγαθές προθέσεις του και την αγάπη που έχει για εκείνα.

Σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά; Δεν ακούγονται γνώριμα; Μην μου πείτε ότι δεν τα έχετε ζήσει ή δεν τα έχετε κάνει ποτέ! «Εντάξει, τους βάζω καμιά φωνή» λένε συνήθως οι γονείς. «Σιγά το πράγμα. Εμένα με σάπιζαν στο ξύλο».

Ναι, παλιότερα η βία μέσα στην οικογένεια ήταν πιο ακραία – αλλά επίσης ήταν και πιο αποτελεσματική (παρότι καταδικαστέα κατά τη γνώμη μου) γιατί ήταν μια μέθοδος που χρησιμοποιούσαν οι μεγάλοι για την επιβολή της πειθαρχίας. Τα παιδιά ήξεραν πως αν έκαναν κάτι απαγορευμένο, θα υφίσταντο μια σωματική τιμωρία οπότε το απέφευγαν και τελείωνε εκεί.

Η βία σήμερα είναι αναποτελεσματική γιατί δεν είναι μια μέθοδος πειθαρχίας αλλά ένα ξέσπασμα: οι γονείς δεν αντιδρούν με βία γιατί θέλουν να πειθαρχήσουν ή να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους. Αντιδρούν με βία γιατί δεν μπορούν να κρατηθούν. Αυτό το βλέπουν τα παιδιά και αυτό μαθαίνουν, αυτό αντιγράφουν. Την σπασμωδική αντίδραση του γονιού που αντιδρά ανώριμα σαν παιδί. Θυμώνει, δεν μπορεί να κρατηθεί και κάνει ό,τι του έρθει εκείνη τη στιγμή για να εκτονωθεί.

Το παιδί που υφίσταται αυτή τη συμπεριφορά ή που βλέπει τους γονείς του να συμπεριφέρονται έτσι ο ένας στον άλλο αφενός δεν μαθαίνει πώς να έχει αυτοέλεγχο και αφετέρου μαθαίνει ότι αυτού του τύπου η βίαιη συμπεριφορά είναι φυσιολογική, είναι μια αποδεκτή αντίδραση. Είναι παράξενο ότι μετά θα αντιδράσει με αυτό τον τρόπο όταν το ίδιο φορτιστεί πολύ, με τους συμμαθητές, τους καθηγητές, τους αγνώστους στο δρόμο;

Πώς μπορούμε να μαλώνουμε το παιδί μας όταν χτυπήσει ένα άλλο παιδί στο σχολείο τη στιγμή που την προηγούμενη μέρα εμείς πιθανότατα το βρίσαμε ή ακόμα και το χτυπήσαμε; Πώς μπορούμε να περιμένουμε ότι παιδιά και έφηβοι που βλέπουν βίαιες αντιδράσεις μέσα στην οικογένειά τους αλλά και στην κοινωνία θα μπορέσουν με έναν μαγικό τρόπο να αντιδράσουν διαφορετικά σε μια στιγμή φόρτισης; Όταν μέσα στην οικογένεια υπάρχει βία, η βία θα διαχυθεί και έξω. Και αυτό συμβαίνει αυτή τη στιγμή.

Γι’ αυτό ίσως είναι η ώρα να αναγνωρίσουμε τη δική μας ευθύνη σε όλα αυτά. Και να βρούμε τρόπους να λειτουργούμε μέσα στην οικογένειά μας που να μην είναι βίαιοι. Να διδάξουμε στον εαυτό μας κάποιον αυτοέλεγχο και να προσπαθήσουμε να βρούμε λύσεις στα καθημερινά θέματα που μας φορτίζουν. Να βελτιώσουμε την επικοινωνία με τον/την σύντροφο μας. Να βρούμε καλύτερους τρόπους διαχείρισης και εκπαίδευσης τον παιδιών μας. Να εγκαταλείψουμε όλες αυτές τις βίαιες τακτικές.  Γιατί η βία γεννάει βία – και στο τέλος θα καταλήξουμε όλοι θύματά της!